اجاره ویلا و سوئیت - آپارتمان

تهران در اسناد تاریخی

تهران قبل و بعد از اسلام یکی از مناطق تحت حاکمیت شهر بزرگ ری محسوب میشد. مردم ری در زمان های گذشته ثروت بسیاری داشتند و این شهر یکی از شهرهای مهم مشرق زمین به شمار رفته است. نام دهکده تهران در اسناد تاریخی از جمله متنی از ترجمه شخصی به نام محمد بن ابو عبداله حافظ تهرانی رازی که مربوط به 1157 سال قبل است، به عنوان یکی از آبادی ها در حومه ری عنوان شده است.‍ ابن بلخی نیز در فارسنامه که مربوط به 918 سال قبل است، از انارهای مرغوب تهران یاد میکند. بر طبق کاوش هایی که توسط باستان شناسان در سال 1321 خورشیدی در دهکده دروس شمیران انجام شد، مشخص شده که آبادی تهران در هزاره دوم قبل از میلاد مسیح محل سکونت انسان های متمدنی بوده است. در 28 سال قبل نیز در ارتفاعات محله قیطریه تحقیقات گسترده ای انجام گرفت که نشان میدهد تهران در حدود 3 هزار سال قبل و در دوره های پیش از اسلام از مراکز مذهبی دین زرتشتی، آیین ناهیدپرستی و مهرپرستی بوده است.

با مطالعه اسناد تاریخی در مورد شهر تهران به این موضوع پی می بریم که قدیمی ترین محله های تهران چال میدان، عودلاجان، سنگلج و بازار هستند. امروزه در این مناطق خانه ها و ساختمان هایی با بافت قدیمی به چشم می خورد. همچنین با استناد بر همین متون تاریخی متوجه میشویم که اهالی دهکده تهران و دولاب پیرو مذهب سنی و مردم ساکن روستای فرحزاد و ده ونک پیرو مذهب شیعه بوده اند.

زکریای قزوینی در کتاب آثار البلاد که مربوط به 768 سال قبل است، مردم تهران را مردمی ستیزه جو، سرکش و لجوج و زرنگ توصیف کرده و گفته است که تهران دارای 12 محله میباشد و هر محله با محله دیگر در نزاع به سر می برند، مالیات پرداخت نمیکنند و خانه های بیشتر آنها در زیرزمین میباشد. در کتاب معجم البلدان نوشته یاقوت حموی آمده است که خانه های تهرانی ها در زیر زمین بنا شده و مسیری که به داخل خانه ها میرود تاریک و سخت است. آنها این نوع سازه را جهت حفظ امنیت و جلوگیری از غارت انتخاب می کردند.

وجه تسمیه نام تهران

معنی نام تهران یعنی " دامنه گرم " و در تضاد با نام شمیران یا شمران که به معنی دامنه سرد است، این نام را برای آن انتخاب کرده اند. در واقع «تِهْ» به معنی گرم و ران نیز به دشت یا دامنه اشاره دارد. یکی دیگر از فرضیاتی که در مورد نام تهران گفته شده این است که بعضی تهران را از دو واژه تَهِ و ران میدانند و چون در گذشته هنگام حمله دشمن مردم این منطقه برای حفظ امنیت به انتهای خانه هایشان که همانند غار بود میرفتند نام تهران را برای آن برگزیدند.

تهران چگونه پایتخت شد؟

کارشناسان تاریخ بر این باورند که قوم قاجار نژادی از مغول بودند و به همراه چنگیزخان مغول به کشورهای مختلفی حمله کردند. آنها در بخش هایی از شامات، ایران، و قسمتی از ارمنستان ساکن شدند و در زمان تشکیل حکومت صفوی، اسماعیل صفوی را یاری کردند. در دوره شاه عباس اول، یعنی در حدود پنجاه سال بعد، طایفه قاجار با توجه به اهداف نظامی و سیاسی از مکان اصلی خود به مناطق مختلف کوچ کردند و گروهی از آنان که برای ایجاد امنیت دربرابر تهاجم ترکمانان گرگان و استرآباد در این مکان ساکن بودند، در پایان دوره صفوی به قدرت زیادی دست یافتند. در این زمان هم چابک سواری به نام نادر از نوابغ آن دوره به حساب میرفت و ارتش با قدرتی ایجاد کرده بود. او در اواخر عمرش علاقه جنون آمیزی به قدرت پیدا کرده بود و پس از 12 سال پادشاهی در نهایت سران قزلباش او را کشتند و مقبره نادر اکنون در مشهد قرار دارد. پس از مرگ نادر سران قبایل و افراد مدعی سلطنت جهت به دست گرفتن تاج و تخت با هم درگیر شدند. در نهایت تنها دو نفر از مدعیان تاج و تخت ایران زمین باقی ماندند؛ یکی از آنها کریم خان زند که حاکم فارس و دیگری محمد حسن خان قاجار، پدر آقا محمد خان بود که حاکم قسمتی از سواحل شمال ایران و خزر تا استان اصفهان بود. محمد حسن خان مناطق مختلفی را فتح کرد و قدرت زیادی داشت اما سرانجام به دست افراد خودش به قتل رسید. پسر او یعنی آقامحمد خان نیز پس از مرگ پدر، از ترس دشمنان به صحرای یموت فرار کرد و ترکمانان به او پناه دادند. او پس از 4 سال آوارگی و فرار به عنوان برده به دربار کریمخان زند راه یافت. سپس به همراه کریم خان به شیراز رفت. او در لحظات پایانی عمر خان زند در سال 1158 شمسی در دربار کریمخان حضور داشت و قبل از مرگ کریمخان، اعلام کرد که وی فوت کرده و به همراه چند نفر از بزرگان طایفه قاجار که همانند خودش در دربار کریمخان به عنوان گروگان بودند، از شیراز فرار کرد و به طرف تهران رفت و این آغازی برای دگرگونی دهکده تهران بود.

امروزه از نظر کارشناسان محیط زیست انتخاب تهران به عنوان پایتخت اشتباهی بزرگ محسوب میشود، اما آقا محمد خان قاجار بر این انتخاب خود مصمم و خشنود بود. چراکه موقعیت جغرافیایی و نظامی تهران به صورتی بود که در قسمت شمالی آن چابک سواران قاجاری و در قسمت جنوب و مرکز آن هم مدعیان سلطنت قرار داشتند.

تهران دهکده ای با جمعیتی در حدود 10 الی 15 هزار نفر بود که تا آن زمان نه کاخی داشت و نه مهمانسرایی! تنها رسیدگی که به تهران شد حدود 300 سال قبل از به سلطنت رسیدن آقامحمد خان در زمان شاه طهماسب اول صفوی بود. به دلیل اینکه تهران به مقر حکومت شاه طهماسب اول یعنی قزوین نزدیک بود و او همیشه به زیارت حضرت عبدالعظیم میرفت استراحتگاهی برای خود ترتیب داد و بارویی اطراف تهران ساخته شد. طول این بارو حدود 6 هزار قدم اعلام شده و به دستور پادشاه به عدد سوره های قرآن 114 برج در این بارو ساخته شد و در هر برج سوره ای از قرآن کریم حک شد. همچنین چهار دروازه برای تهران احداث شد، این دروازه ها از سمت شمال به طرف میدان توپخانه و خیابان سپه، از سمت شرق به طرف خیابان ری، از طرف جنوب به خیابان مولوی و از سمت غرب به طرف خیابان وحدت اسلامی یا شاپور منتهی میشدند و گراگرد آنها را خندقی حفر کردند و از خاک آن برج ها ساخته شد و چون خاک این چاله های بزرگ برای ساخت برج ها کافی نبود از دو محله خاکبرداری شد، از آن روز نام این دو محله به چال میدان و چال حصار معروف شد.

منطقه بازار تهران و کاخ گلستان هم در زمان صفوی به بزرگان اختصاص یافت و به دستور شاه عباس صفوی باغی به نام چهار باغ در این مکان احداث شد و بعد از سلطنت قاجاریان نیز کاخ گلستان ساختده شد. یک سیاستمدار و پزشک اهل فرانسه در زمان پادشاهی آقا محمد خان قاجار به تهران آمد و تهران را چنین توصیف کرده است:

 " تهران در زمینی مسطح و هموار قرار دارد و دارای آب فراوان است و قله دماوند در فاصله 10 فرسخی از شرق تهران واقع شده، این قله از تمام قله های این رشته کوه بلندتر است و همیشه روی سطح آن مملو از برف است. "

فردی به نام مسیو اولیویه نیز توصیفاتی در مورد تهران دارد که به چند مورد از آنها اشاره میکنیم:

• آقا محمد شاه کاروانسراها و مکان های خوبی در تهران بنا کرد عمارت و ارگ شاهی در شمال شهر قرار دارد و باغهای آن پر از درختان میوه است.
• اگر جانشینان آقا محمدخان قاجار در این شهر به تخت بنشینند جمعیت تهران چند برابر خواهد شد.
• آب و هوای تهران سالم نیست و در تابستان 27 تا 30 درجه است.
• آب تهران طعم نامطبوعی دارد زیرا مسیر قنات ها به خوبی تمیز نمیشود.
• بعضی از بزرگان طایفه به عنوان گروگان آقا محمدخان قاجار در تهران حضور دارند که حق خارج شدن از پایتخت را ندارند اما داخل شدن به شهر آزاد است.
• تشریفات ورود شاه را به وسیله شلیک توپ به مردم خبر دادند و آقا محمد خان هنگام ورود غرق در جواهر بود.

یک توریست انگلیسی به نام سر رابرت کرپرتر در مورد تهران میگوید که در 50 سال قبل به نظر نمیرسید که تهران قابلیت پایتخت شدن را داشته باشد. این شهر توسط یک خندق حفر شده و از دروازه جنوب به طرف اصفهان می‌رود و دروازه شمال غربی شهر به طرف تبریز میرود. خیابانهای شهر تهران مملو از گل و خاک و تنگ است.

تهران بعد از آقا محمد خان قاجار

در روز 12 ذی‌الحجه سال 1211 هجری قمری زمانی که شاه در اردوگاه سپاه پیروزش در قلعه تسخیر شده شهر شوشی در خواب بود، توسط سه نفر از خدمتکارانش کشته شد. پس از او فتحعلی شاه قاجار برادرزاده اش به سلطنت رسید. جمعیت تهران در این زمان 30 هزار نفر بود.

از بناهایی که در زمان فتحعلی شاه احداث شد میتوان به باغشاه، مسجد شاه، برج نوش، قصر لاله‌زار، کاخ نگارستان و کاخ نیاوران اشاره کرد. اکنون تنها کاخ نیاوران و مسجد شاه باقی مانده اند.

باغشاه، کاخ شاهان قاجاری از جمله، محمدعلی شاه، مظفرالدین شاه و احمدشاه بود، که بعد از پیروزی نهضت مشروطه، این باغ از احمد شاه قاجار توسط شخصی بنام عبدالحسین میرزا فرمانفرما، خریداری شد. در دوره حکومت پهلوی، باغشاه به پادگان نظامی مبدل شد و در میدان اسب دوانی مجسمه یکی از اسطوره‌های شاهنامه ایرانی یعنی گرشاسب ساخته شد. در این مجسمه، گرشاسب را در حال جنگ با اژدها نشان میدهد که بیانگر پیروزی خوبی بر بدی است. امروزه بخشی از باغشاه به خیابان تبدیل شده و نام میدان به میدان حر تغییر کرده است.

پس از مرگ فتحعلی‌شاه قاجار در قسمت های مختلفی از کشور افراد زیادی مدعی تاج و تخت شاه شدند. حتی یکی از عموهای شاه در تهران به تخت سلطنت نشست و سکه ای به نام خود زد، اما سرانجام محمدشاه قاجار به سلطنت رسید. در زمان او جنگ ها و آشوب های متعدد مانع از آبادانی، عمران و توسعه تهران بود.

بعد از محمدشاه قاجار فرزند او ناصرالدین شاه قاجار از سال 1264 تا 1313 هجری قمری سلطنت را به دست گرفت و در دوره او آبادانی گسترده‌ای تمام پایتخت را در برگرفت. مدرسه دارالفنون در ضلع جنوبی میدان امام خمینی از زمان ناصری به جا مانده و یکی از معلم های این مدرسه که به عنوان معلم توپخانه معروف بود نقشه‌ای برای تهران فراهم کرد که همان زمان نیز چاپ شد. اصل این نقشه اکنون موجود است. در این نقشه محوطه اطراف پایتخت درون دو قلعه داخل هم قرار گرفته و قلعه اول اطراف شهر را به طول سه کیلومتر محاصره کرده و قلعه دوم نیز نقش حفاظتی از کاخ‌های سلطنتی را عهده دار بود.

با گذشت 20 سال از سلطنت ناصرالدین شاه تغییرات عمده‌ای در ساختار تهران ایجاد شد و این منطقه از طرف دروازه شمیران، که ورودی پامنار بود به اندازه 1600 ذرع و از طرف دیگر به اندازه 1000 ذرع گسترش پیدا کرد. میرزا یوسف مستوفی الممالک نظارت بر برنامه‌های عمرانی و نوسازی تهران را عهده دار بود. مراسم آغاز نوسازی شهر تهران با تشریفات ویژه ای و با حضور ناصرالدین شاه قاجار برگزار شد و او توسط کلنگ نقره‌ای اولین کلنگ توسعه شهری را بر زمین زد. تهران از همان روز هم به دارالخلافه ناصری معروف شد. با اجرای این طرح همه بارو و برجها و استحکامات دفاعی تهران که در زمان فتحعلیشاه ساخته شده بود تخریب شد و خندق‌های اطراف شهر پر شد. مسافت پیرامون شهر نیز از سه کیلومتر به نوزده کیلومتر تغییر پیدا کرد. خندق جدیدی که برای تهران حفر شد نیز به تقلید از خندق شهر پاریس به صورت هشت ضلعی ساخته شد. در آخرین دهه سلطنت پادشاه نیز از دارالخلافه ناصری نقشه برداری انجام شد و مشخص شد که دروازه دولت که در واقع حد شمالی شهر محسوب میشد با بخش جنوبی شهر یعنی خانی آباد حدود 82 ذرع اختلاف ارتفاع داشت و به همین دلیلی مسیل های جدیدی برای آن ساختند. 

اَرش یا ذَرع واحد اندازه‌گیری در ایران باستان تا زمان ساسانیان بوده و برخی میگویند هر ذرع 104 سانتی متر است و برخی هر ذرع را دو وجب یعنی 45 سانتی متر میدانند. امروزه واحد ذرع در بین برخی بزازها و پارچه فروشان مورد استفاده است که همان میله آهنی 104 سانتی متری میباشد.

در دوران پنجاه ساله سلطنت ناصری مسافت پیرامون شهر تهران بیش از 22 کیلومتر بود و دارای دوازده دروازه بود و تمام دروازه ها در دهه اول حکومت رضا شاه پهلوی برای عریض کردن خیابان های شهر و نوسازی خراب شد. احمد امین یکی از دیپلمات های مقیم تهران که به امپراتوری عثمانی وابستگی نظامی داشت در یکی از گزارش های خود در سال 1311 قمری یعنی 2 سال قبل از کشته شدن ناصر الدین شاه قاجار این طور می نویسد:

تهران جمعیتی بیش از 250 هزار نفر دارد که در بخش شرقی جلگه‌ای در مساحت 2500 کیلومتر مربع بنا شده و هوای این شهر گرم و سالم است. خانه های این شهر به طور کلی از گِل ساخته شده و به همین خاطر چهره دلگیری به شهر داده است. شهر تهران به وسیله باروی گلی محصور شده و عمق خندق آن 15 متر است. تهران دچار کم آبی میباشد و قنات هایی که حفر شده مورد استفاده ثروتمندان است. آب های جاری داخل شهر، مجرای سرپوشیده‌ای ندارند.

یکی دیگر از آثار به جامانده از عهد ناصری قصر عشرت‌آباد میباشد. این باغ در بیست و هفتمین سال سلطنت ناصرالدین شاه ساخته شد. قصر یاقوت، قصر سلطنت آباد، باغ عیش آباد، قصر امیریه، مدرسه و مسجد سپهسالار، راه آهن حضرت عبدالعظیم، تراموای اسبی تهران، اتاق موزه در ضلع شمالی باغ گلستان، تالار آینه، تالار برلیان، کاخ ابیض، عمارت گالری، میدان توپخانه، از مکان های دیدنی تهران هستند.

میدان توپخانه پیش از نوسازی گسترده شهر تهران در سال 1284 قمری جزئی از محوطه مقابل کاخ‌های سلطنتی واقع در میدان ارک به شمار میرفت. زمانی که تهران توسعه چشمگیری یافت و از محوطه ارک آباد خارج شد، مکان کنونی توپخانه نیز به شکل ساختمانهایی در دو طبقه ساخته شد و توپ‌های مقابل محوطه ارک به این محل منتقل شد. در ساختمان‌های دو طبقه پیرامون میدان نیز توپ‌های جنگی نگهداری میشد و در طبقات فوقانی توپچی ها زندگی میکردند. میدان توپخانه در 134 سال قبل احداث شد و در طی این مدت ساختمان واقع در این میدان چند بار دچار تغییر شد. میدان توپخانه قدیم دارای چهار دروازه شامل دروازه شرقی که ورودی خیابان لاله‌زار بود، دروازه غربی ورودی خیابان علاء‌الدوله یا خیابان فردوسی امروزی، دروازه جنوب شرقی ابتدای خیابان ناصریه و دروازه جنوب غربی هم ورودی کاخ‌های سلطنتی و خیابان باب همایون بود.

زمانی که خبر کشته شدن ناصر الدین شاه به وسیله تلگراف به تبریز رسید. مظفرالدین میرزا 45 ساله ولیعهد او حال آشفته و پریشانی داشت و همزمان با پیام تسلیت مرگ پدر، تبریک سلطنت را از اطرافیانش دریافت میکرد. زمانی که مظفر الدین میرزا به پادشاهی رسید خزانه خالی بود و او قدرت حکمرانی پدرش را هم به ارث نبرده بود. به همین دلیل اطرافیان سواستفاده های بسیاری از ضعف او کردند و با خوشگذرانی های بی مورد موجب مقروض شدن کشور شدند. به همین دلیل در زمان مظفر الدین شاه عمران و آبادانی زیادی در تهران صورت نگرفت.

در زمان سلطنت محمدعلی شاه هم جنگ تمام کشور را دربرگرفته بود و موجب عقب ماندن بیشتر شد. پس از او احمد شاه به سلطنت رسید و بعد از چند روزی که از تاجگذاری او میگذشت و تهران غرق در آذین بندی و جشن های مرسوم تاجگذاری بود جنگ جهانی اول آغاز شد و این جنگ مزید بر علت برای عدم آبادانی بیشتر تهران شد. در زمان سید ضیاء، شهرداری تهران به صورت نوین پایه‌گذاری شد و مالیات های جدید موجب درآمد بیشتر شهردار شد. سنگ فرش خیابانها، تعویض سیم های برق و بهبود نظافت شهر از جمله اقدامات نمایشی در تهران بود. متفقین در شهریور ماه سال 1320 شمسی به ایران حمله کردند و دوباره تهران را ناامنی، فقر و بیماری فراگرفت. در یکی از محله های تهران به نام سنگلج اوضاع بدتر از همه بود. این محله که جهت نوسازی تخریب شده بود اکنون به مکانی برای پرسه زدن سگ های ولگرد تبدیل شده بود و بوی نامطبوع همه جای آن را فراگرفته بود. همچنین به خاطر عدم احساس امنیت در مناطق مرزی کشور، جمعیت زیادی به تهران آمدند و به مرور زمان این مهاجرت موجب گسترده شدن تهران گشت.

پس از پیروزی انقلاب در بحبوحه آغاز حکومت جدید و بعد از آن 8 سال جنگ تحمیلی پایتخت چهره جدیدی به خود گرفت. اغلب کارشناسان بر این باور بودند که هر چه زودتر باید تصمیم جدیدی برای انتقال پایتخت گرفته شود.

اکنون دویست و چند سال است که این شهر به عنوان پایتخت ایران شناخته میشود و میتوان آن را جزو یکی از پایتخت های جوان دنیا دانست که هنوز فرصت مناسبی نداشته که به وضعیت خود سامان دهد! روز 14 مهرماه روز ملی تهران است و اکنون تهران به 22 منطقه شهری تقسیم بندی شده است.

پیشنهاد میکنیم برای آشنایی با جاذبه های شهر تهران به سایت ویلاجار مراجعه کرده و با دیدنی های همچون پارک ملت تهران، سردرباغ ملی، موزه خانه کاظمی، بازار تهران، آبشار تهران و خانه مستوفی الممالک آشنا شوید. همچنین امکان اقامت در استان تهران نیز برای گردشگران موجود است.